Aristokrat ruhlu demokrat otoriteler

Çerkes toplumsal yapisinda Thamate önemli bir yere sahiptir. Thamateler toplumsal düzenin dogal temsilcileridir. Thamate eglenceyi, dügünü, toplantiyi, herhangi bir elçi grubunu temsil eden ve yöneten kisidir. Ismail Berkok, Tarihte Kafkasya adli kitabinda Rus sairi Puskin'in thamateler için "Davranis olarak demokrat kalben aristokrat" dedigini kaydediyor.

Thamate seçimi

Thamateyi cemiyetteki fertler seçer. Thamatenin toplantiyi yönetebilecek kabiliyete ve bilgiye sahip olmasi, çerkes adetini çok iyi bilmesi gerekir. Thamate seçiminde yas çok önemli olmakla beraber yöneticilik kabiliyeti yüksek, toplum içinde belli bir agirligi olan ya da savaslarda kahramanlik göstererek öne çikmis, dogal bir sayginlik kazanmis hatta asalet sahibi soylu gençler tercih edilebilir. Bütün toplantilarda cemiyetin thamatesi erkekler arasindan seçilir. Bayanlardan thamate seçilmez. Fakat bayanlarin da kendi aralarinda seçtikleri thamateleri olabilir. Bu kisi bayanlarin davranis ve hareketlerinden sorumludur. Ancak bütün toplantiyi organize eden sorumlu kisi erkek olmak durumundadir.

Yetki ve sorumluluklari

Toplantida olan ve olacak olan tüm hadiselerin sorumlusu ve hakimidir. Cemiyet içerisinde hiçbir sekilde düzensizlik ya da kargasa çikmasina müsaade etmez. Kurallara aykiri hareket eden kisileri uyarir.

Toplum ve thamatenin elçisi : Pserah

Thamate ile topluluk arasinda iletisimi saglayan pserahlar vardir. Sayilari cemiyetin büyüklügü ile orantilidir. Pserah denilen kisiler daha çok cemiyetteki meselelere hakim olan yetenekli küçük yasta olanlar arasindan seçilir. Eger cemiyet az sayida kisiden olusuyorsa bu is için bir kisi yeterlidir. Fakat cemiyetin sayisi kalabaliksa sayisi ikiye üçe çikabilmektedir. Pserahin görevi thamate tarafindan alinan bütün kararlari topluluga, toplulugun isteklerini de thamateye bildirmektir. Yani bir nevi thamatenin yardimcisi konumundadir.

Misafir perverlik

"Söhret için keskin kiliç ve kirk sofra gerekir" der Çerkesler. Çerkes camiasinda kabul görmenin bir yoludur misafirperverlik. Hizmette kusur asla affedilmez. Kafkasya'da her evin mutlaka bir misafir odasi vardir ve sürekli olarak hizmete hazirdir.
Misafirperverlik bir kültürel yapinin uzantisidir. Çerkesler kendi aralarinda gelistirdikleri saygi mefhumunu misafirlikte de aynen uygularlar. Mesela bir atli, misafir olacagi eve hangi mesafede bineginden inecegini iyi bilir. Evin ta kapisina kadar atindan inmeden gelenler sadece yasli, soylu ve thamadelerdir.
Digerleri ev sahibi sayilirlar ve 30-40 metre uzakta attan inerler. Attan süratle inen kisi vücudunu dik tutar. Atin sol tarafindan inmek ise kibarligin diger bir geregidir. Inerken sol el ile yalniz basi tutulur. Hayvanin yelesini tutmak ayip sayilir. Misafir attan inecegi zaman etraftaki gençler derhal ati tutarak yardimci olurlar. Misafirlik adabi sadece kisilerle sinirli degildir. Mesela misafirin ati, gezdirilerek teri kurutulmadan kesinlikle baglanmaz. Misafir atin bakimini tamamen ev sahibine birakir.

Misafire kimlik sorulmaz

Misafir kendini karsilayanlari selamlar. Selamlastiktan sonra misafir odasina alinir. Derhal misafirin üzerindeki yamçi, kamçi, silah, kiliç gibi agirliklar sirasiyla alinarak asilir.
Sonra misafire oturmasi teklif edilir. Ev sahibi muhterem veya ihtiyar biriyse misafir hemen oturmaz. Misafir bu sefer ev sahibine oturmasi için teklifte bulunur. Bu teklifler karsilikli olarak devam eder ve nihayet misafir oturur, orada bulunanlar ise bir müddet ayakta durmayi tercih ederler.
Bu arada evvela ev sahibi hal hatir sorar. Varsa maiyetindeki yaverden (pserih) misafirin hüviyeti, gidecegi yer ve seyahat maksadi ögrenilir. Ev sahibi sadece "Nereden geldiginizi ögrenebilir miyim?" diye soru sorabilir. Misafir de gereken cevabi verir.

Misafirle konusma adabi

Ev sahibinden baska kimse misafire kimligini soramaz. Misafir muhterem bir zat ise, ev sahibi ile diger hane fertleri kendiliklerinden geçip oturamazlar. Odada oturmalar teklif üzerine olur ve özellikle misafirin oturdugu uzun sedirin üzerine kimse oturmaz. Ayrica küçüklere oturmak teklif edilmez ve onlar ayakta odanin gerisinde dururlar.
Hayli kalabalik olan Çerkes misafir odasinda sanki hükümdar agirlaniyormus gibi bir hava hakimdir. Birisi konusurken digerleri yalniz dinler, kendisine söz düsmeyen konusmaya karismaz. Konusmalar agir basli oldugu gibi laubali olunmaz ve kahkaha ile asla gülünmez.
Bagirarak söz söylemek nezakete aykiridir.
Misafirin hal ve hatirini sorduktan sonra odadan çikmak isteyenler, "rahat olunuz" diyerek gerekirse sirtini oturan misafire dönmeden arka arkaya yürür.
Misafir de, çikan kisinin mevkiine göre saygi ifadesi olarak ya tamamen ayaga kalkar, yahut yarim bir kalkma yapar.
Misafir odaya gelen muhterem kisileri karsilamak için ayagi kalkar, odadaki diger kisiler de ona uyarlar. O oturmadan kimse yerine oturmaz. Misafir bir ihtiyar ise, yahut asil olup pek genç degilse sedirin ocaga yakin bas kösesine oturur.
Misafir gelir gelmez yastigin üstüne degil kenarina oturur. Üstüne oturmak
kabalik sayilir. Ancak pek ihtiyarlar, üzerine oturabilirler.
Ayak uzatmak, ayak ayak üstüne atmak hakaret sayilirken bagdas kurmakta ayiptir.
Otururken sirt ve belin dik kalmasina dikkat edilir. "Deve oturusu" diye tabir edilen dizin birini kirip karna çekmek suretiyle yapilan oturus ayip sayilir.
Misafirin eliyle biyigini ve sakalini karistirip oynamasi hos karsilanmaz.
Çerkeslerde kahve yoktur. Onun yerine çay verilir.
Çayi olmayanlar yemekten evvel bir sey getirmezler. Sabah, ögle, aksam olmak üzere üç defa yemek verdikleri için misafir yemek zamanini bekler, fakat yemek vaktinden evvel ayrilacaksa ona göre düzenleme yapilir. Çocuklar büyüklerle birlikte yemege oturmazlar.

Veda adabi

Yatma vakti gelince yatak hazirlanir. Ev sahibi muhterem bir zat ise "çhash maf" yani "hayirli geceler" diyerek odadan çikilir. Elbiseler güzelce derlenip bir tarafa birakilir. Odaya legen, ibrik ve çira birakilir. Misafir hareket edecegi zaman atlar hazirlanir. Yaver içeri girerek haber verir. Silahlarini takindiktan sonra disari çikan misafir, ata binmeden önce ev sahibine hürmetle veda eder. Sarilma esnasinda biribirini öpme adeti yoktur. Ancak kucaklasmadan sonra el sikarlar.
Bazen de veda esnasinda yalniz el sikilir. Misafir giderken ev sahibine tesekkür etmez. Çünkü vazifesini yapmistir. Ancak "Hos kaliniz" der. Gelirken oldugu gibi giderken de misafir ata binecegi yerin mesafesini kendisi takdir eder.
Misafir ata sol taraftan biner, binme esnasinda sol eli ile hem dizgini tutar. Atin yelesini tutup binmek ayiptir. Ata binerken vücudu atin basina dogru fazla egmemek gerekir.
Misafir ata bindikten sonra "Sötxej" yani "mesut olunuz" diyerek vedasini bitirir.
Misafir bir az uzaklasmadan atina kamçi vurmaz. Yüz metre ilerleyince bir defa kamçiyi ata vurarak sakirdatir. Çerkeslerde misafirlik müddeti misafirin arzusuna baglidir. Bazen 5-6 ay, hatta bir seneye varir. Fakat ne kadar uzarsa uzasin hürmet eksilmez. Bilakis dostlarinin çogalmasi nedeniyle misafir odasinin ziyaretçileri artar, dügün yerine dönüsür.

Not: Bu yazi Jabagi Baj'in Çerkesya'da Sosyal Yasayis-Adetler adli kitabindan derlenmistir.

Kafkas.org.tr'dan alinmistir